Τι είναι ηθικό και τι ανήθικο; Νομίζουμε πως ξέρουμε. Αλλά το ξέρουμε στα αλήθεια;

Έγκυρη ιατρική ενημέρωση για όλους!

Τι είναι το καλό και τι το κακό; Ποια είναι τα όρια μεταξύ μιας ηθικής πράξης και μιας ανήθικης; Πως μπορούμε να “μετρήσουμε” ή και να “αυξήσουμε” την ηθικότητα μιας πράξης; Αυτά και παρόμοια ερωτήματα απασχολούν τους φιλοσόφους εδώ και αιώνες. Μεγάλα μυαλά της ανθρωπότητας έχουν προσπαθήσει να διερευνήσουν με τον δικό τους τρόπο ένα καθαρά ανθρώπινο χαρακτηριστικό: την ηθικότητα. Οι Καντ, Καρτέσιος, Αριστοτέλης, Πλάτωνας και Νίτσε είναι μόνο μερικά ενδεικτικά μεγάλα ονόματα φιλοσόφων που ο καθένας έδωσε τις δικές του απαντήσεις στο ερώτημα του τι είναι ηθικό και τι όχι.

Όπως ήταν φυσικό, ένα τόσο μεγάλο και πανανθρώπινο θέμα απασχολεί και την επιστήμη της ψυχολογίας, από πολλές διαφορετικές σκοπιές. Οι κοινωνικοί ψυχολόγοι, ίσως με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τον Δρ. Ζιμπάρντο, ενδιαφέρονται να δουν πως οι κοινωνικές συνθήκες μπορούν να αλλάξουν τις συμπεριφορές των ανθρώπων κάνοντας τους περισσότερο ή λιγότερο ηθικούς. Τελικά αυτοί που προβαίνουν σε αποτρόπαιες πράξεις βίας, όπως δολοφονίες, βιασμούς, γενοκτονίες και βασανισμούς ανθρώπων είναι πράγματι λίγοι και αποτελούν τρανταχτές περιπτώσεις ατόμων με σοβαρά ψυχοκοινωνικά προβλήματα (ή και “κόμπλεξ”, όπως λέμε στην καθομιλουμένη), όπως πιστεύουν οι περισσότεροι; Ή μήπως ο καθένας από εμάς είναι σε θέση να βγάλει από μέσα του έναν μικρό ή μεγάλο “δαίμονα”, έτοιμο να διαπράξει το κακό όταν βρεθεί στις κατάλληλες συνθήκες;

Ο Δρ. Ζιμπάρντο στο τελευταίο του βιβλίο με τίτλο “Το φαινόμενο του Λούσιφερ: Πως καλοί άνθρωποι γίνονται κακοί” (Lucifer’s Effect: How Good People Turn Evil), υποστηρίζει πως όλα είναι σχετικά. Δεν υπάρχουν ξεκάθαρα όρια μεταξυ καλού και κακού, αλλά αντίθετα η ηθικότητα εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από εξωτερικούς παράγοντες που επηρεάζουν τη συμπεριφορά μας. Εάν είμαστε μέλη ενός συνόλου που βρίσκεται σε σύγκρουση με μια δαιμονοποιημένη εξω-ομάδα (Εμείς VS οι Άλλοι) τότε είναι πολύ πιο εύκολο να διαπράξουμε αποτρόπαιες πράξεις εναντίον των αντιπάλων όταν λειτουργούμε ως σύνολο. Η ευθύνη της πράξης δεν είναι προσωπική, αλλά αντίθετα “μοιράζεται” στα μέλη της ομάδας ή -πολύ συχνότερα- χρεώνεται σε έναν απώτερο, πάντοτε “καλό”, σκοπό και επομένως εξανεμίζεται[1] .

Έρευνες όπως το πασίγνωστο πείραμα της φυλακής του Στανφορντ ή το πείραμα του Μίλγκραμ έδειξαν πως η ανθρώπινη ηθικότητα είναι αρκετά εύπλαστη. Αν βρεθούμε σε ένα βίαιο περιβάλλον ή κάποιος τον οποίο θεωρούμε ανώτερό αναλάβει την ευθύνη των (ανήθικων) πράξεών υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να γίνουμε και εμείς βίαιοι και σαδιστές, αντίθετα πάντα με τις ηθικές αξίες που πιστεύουμε πως έχουμε. Αυτά τα συμπεράσματα φαίνονται πως επαληθεύονται και με εγχώριες έρευνες, όπως αυτή της Δρ. Χαρίτου-Φατούρου[2] , η οποία μέσω συνεντεύξεων των βασανιστών της χούντας (ΕΑΜ-ΕΣΑ) διαπίστωσε πως το περιβάλλον παίζει καταλυτικό ρόλο στη “δημιουργία” ατόμων έτοιμα να βασανίσουν τον οποιοδήποτε με μια και μόνη διαταγή.

Οι φιλόσοφοι και οι ψυχολόγοι που ασχολούνται με το αίσθημα της ηθικής στις έρευνές τους συχνά χρησιμοποιούν κάποια παραδείγματα στα οποία το υποκείμενο έρχεται αντιμέτωπο με ένα ηθικό δίλημμα και πρέπει να πάρει μια απόφαση η οποία έχει μια ηθική και μια ανήθικη πλευρά. Το ενδιαφέρον εστιάζεται στην ερμηνεία που δίνουν τα άτομα στην επιλογή τους. Ένα πολύ κλασσικό παράδειγμα του οποίου παραλλαγές χρησιμοποιούνται συνέχεια είναι το ακόλουθο. Έστω πως ένα τραίνο γεμάτο με 8 ανθρώπους κατευθύνεται προς τον γκρεμό. Εσείς είστε σε ένα σταυροδρόμι και μπορείτε να αλλάξετε τροχιά στο τραίνο στέλνοντάς το προς μια άλλη κατεύθυνση -σώζοντας έτσι τη ζωή των 8 επιβατών- στην οποία όμως βρίσκονται άλλα 2 άτομα τα οποία και θα σκοτωθούν σε περίπτωση που το τραίνο περάσει από πάνω τους. Τι κάνετε; Αφήνετε το τραίνο να πέσει στον γκρεμό ή επεμβαίνετε και σώζετε τα 8 άτομα θυσιάζοντας τα 2;

Το μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού θα απαντούσε πως θα έσωζε τα 8 άτομα θυσιάζοντας τα άλλα δύο, με γνώμονα το γενικό καλό που θα έκαναν. Όταν όμως οι αριθμοί αλλάζουν, αλλάζουν και οι απαντήσεις. Όσο περισσότερα άτομα θυσιάζονται τόσο μεγαλύτερος αριθμός ατόμων πρέπει να σώζεται[3] . Όταν οι αριθμοί είναι οριακοί (4 άτομα θυσιάζονται, 5 σώζονται) τόσο πιο άβολα νιώθουμε με την επιλογή μας.

Μήπως όμως η ηθικότητα δεν είναι απλά θέμα αριθμών, αλλά θέμα ερμηνείας; Ας δούμε ένα άλλο παράδειγμα ηθικού προβλήματος που κάνει εμφανές αυτό το ζήτημα.

    Ένας επιχειρηματίας καλείται να πάρει μια απόφαση σχετικά με το εάν θα επεκτείνει την επιχείρησή του. Οι σύμβουλοί του του λένε πως εάν επεκτείνει την επιχείρησή του θα κάνει μεγάλο κακό στο περιβάλλον και θα εξαντλήσει όλους τους φυσικούς πόρους της περιοχής. Αυτός όμως απαντάει πως η πρώτη του προτεραιότητα είναι να αυξήσει το κέρδος του, οπότε δεν τον νοιάζει εάν θα καταστραφεί ή όχι το φυσικό περιβάλλον. Τελικά επεκτείνεται η επιχείρηση και πράγματι το περιβάλλον καταστρέφεται.

Πως κρίνετε την απόφαση του επιχειρηματία, βάσει της επίπτωσής της στο περιβάλλον; Ηθική ή όχι; Οι περισσότεροι απαντάνε πως η τελική απόφασή του είναι μάλλον ανήθικη καθώς ήξερε το κακό που θα κάνει στο περιβάλλον και παρόλα αυτά επέκτεινε την επιχείρησή του.

Ας δούμε τώρα το ίδιο πρόβλημα ελαφρώς διαφοροποιημένο (οι διαφορές είναι υπογραμμισμένες).

    Ένας επιχειρηματίας καλείται να πάρει μια απόφαση σχετικά με το εάν θα επεκτείνει την επιχείρησή του. Οι  σύμβουλοί του του λένε πως εάν επεκτείνει την επιχείρησή του θα κάνει επίσης πολύ καλό στο περιβάλλον μιας και θα προστατεύσει την περιοχή και θα εμπλουτίσει τους φυσικούς πόρους της. Αυτός όμως απαντάει πως η πρώτη του προτεραιότητα είναι να αυξήσει το κέρδος του, οπότε δεν τον νοιάζει εάν θα καταστραφεί ή όχι το φυσικό περιβάλλον. Τελικά επεκτείνεται η επιχείρηση και πράγματι το περιβάλλον προστατεύεται και εμπλουτίζεται.

Πως κρίνετε τώρα την απόφαση του επιχειρηματία, βάσει της επίπτωσης που είχε στο περιβάλλον; Ηθική ή όχι; Οι μόνες διαφορές στις δύο ιστορίες είναι πως το τελικό αποτέλεσμα είναι θετικό στη μία και αρνητικό στην άλλη. Κάποιος θα περίμενε πως μιας και στην πρώτη ιστορία η απόφαση του επιχειρηματία κρίθηκε ως ανήθικη, στην δεύτερη θα έχει κριθεί ως ηθική. Κάτι τέτοιο όμως δεν συμβαίνει, καθώς και πάλι οι περισσότεροι απαντάνε πως η πράξη του είναι ανήθικη γιατί σκοπός του δεν είναι να σώσει το περιβάλλον, αλλά να αυξήσει το κέρδος του. Η ερμηνεία των χαρακτήρων που γίνεται στις δύο ιστορίες είναι διαφορετική, και αυτό έχει ως αποτέλεσμα την αλλαγή των κριτηρίων βάσει των οποίων κρίνεται η ηθικότητα μιας πράξης.

Είναι γνωστό πως διαφοροποιώντας ελαφρώς τη διατύπωση μιας ερώτησης ή την περιγραφή ενός γεγονότος, μπορεί να αλλάξει και η τελική ερμηνεία τους, με αποτέλεσμα ανάπτυξη διαφορετικών συμπεριφορών. Παρόμοια αποτελέσματα μπορεί να έχει και η διατύπωση ενός ηθικού διλήμματος η οποία μπορεί κάλλιστα να δημιουργήσει μια τάση προς την μια ή την άλλη πλευρά. Αυτού του είδους οι διαπιστώσεις είναι γνωστές και στους πολιτικούς οι οποίοι, παίζοντας με τις λέξεις, προσπαθούν να πείσουν υπέρ της αναγκαιότητας και -κυρίως- της ηθικότητας των αποφασεών τους.

Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε πως η ηθική εν τέλει φαίνεται πως είναι ένα πολύ σχετικό θέμα. Εξαρτάται από την διατύπωση του ηθικού ζητήματος, τις προδιαθέσεις μας, τις κοινωνικές συνθήκες αλλά και το αναμενόμενο τελικό αποτέλεσμα. Βλέπουμε πως το καλό και το κακό δεν έχουν ξεκάθαρα όρια. Μια πράξη που σε μια δεδομένη στιγμή μας φαίνεται απολύτως ηθική και δικαιολογημένη, μπορεί στο επόμενο λεπτό να είναι εντελώς ανήθικη. Στις δύσκολες εποχές που ζούμε οι οποίες αποτελούν πρόσφορο έδαφος για κάθε είδους εχθρικά συναισθήματα απέναντι σε συνανθρώπους μας (πολυεπίπεδος ρατσισμός, ανταγωνιστικότητα, μεταναστευτικά ζητήματα, οικονομική ανέχεια κ.α.) πρέπει να έχουμε όλα αυτά στο νου μας όταν καλούμαστε να πάρουμε δύσκολες αποφάσεις, κυρίως όταν βάσει αυτών διακυβέβεται η ζωή τρίτων.

Δημήτρης Αγοραστός http://psychologein.sciblogs.net/2010/01/06/ethics/