Χθές ήμασταν, αλλά σήμερα είμαστε!

Αυτή είναι η θέληση της Θεάς στα παιδιά της Θεάς.

Ποια είναι η δική σας θέληση, ώ παιδιά των πιθήκων;

Κάνατε έστω κι ένα βήμα μπροστά από τότε που βγήκατε από τα φαράγγια της Γής;

…

Προφέρατε μια λέξη από το βιβλίο της Δικαιοσύνης από τότε που οι οχιές φίλησαν τα χείλη σας;

…

Χθές ήμασταν, αλλά σήμερα είμαστε!

Αυτή είναι η θέληση της Θεάς στα παιδιά της Θεάς.

Ποια είναι η δική σας θέληση, ώ παιδιά των πιθήκων;

Σκέψεις και Διαλογισμοί, Χαλίλ Γκιμπράν

(1974 Εκδόσεις Μπουκουμάνης)

 

ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ

Τον 20^ο αιώνα το ΙQ καθόριζε την νοημοσύνη του ανθρώπου, το μέγεθος και την ποιότητά του, βαθμολογούσε και προσέδιδε τις πιθανότητες επιτυχίας στο άτομο. Μιλάμε για τον δείκτη quotient (=πηλίκο → αριθμός) που δείχνει την νοημοσύνη (=intelligence) ενός ατόμου. Το ΙQ (Intelligence Quotient) μετράται με διάφορα τέστ που έχουν καταρτιστεί γι’ αυτόν τον σκοπό με το 100 να είναι ο μέσος όρος και το 200 το ανώτερο. Κάποτε οι επιστήμονες άρχισαν να ερευνούν αυτό που όλοι είχαν καταλάβει: ότι ο βαθμός ΙQ δεν έχει σχέση με την «επιτυχία» στη ζωή του ατόμου, επαγγελματική, προσωπική και όποια άλλη.

Κι αν το ΙQ, όσο υψηλό και αν είναι δεν καθορίζει την επιτυχία, υπάρχει κάτι που την καθορίζει; Κι αν υπάρχει πως μπορεί να μετρηθεί;

Την δεκαετία του 80 εμφανίζονται διάφορες εργασίες, άρθρα κλπ που μιλούν για ένα άλλο είδος νοημοσύνης και πολλοί ερευνητές προσπαθούν να βρουν τρόπους ώστε να την μετρήσουν αν όχι με τον ίδιο τρόπο μέτρησης του ΙQ αλλά τουλάχιστον παρεμφερή, αποτελεσματικό και κατανοητό. Ο όρος «emotional intelligence» – «συναισθηματική νοημοσύνη» κάνει δειλά την εμφάνισή του. Η Συναισθηματική Νοημοσύνη (Σ.Ν.) έχει τον ΕQ (όπως και η Intellectual Intelligence τον ΙQ), τον «emotional quotient» → δείκτης συναισθήματος → δείκτης συναισθηματικής νοημοσύνης.  Το ΕQ μετράται με διάφορα τεστ, στα οποία δεν υπάρχει συγκεκριμένη βαθμολογία όπως το ΙQ αλλά τα κριτήρια αξιολόγησης είναι διαφορετικά.

 

Αίσθημα – συναίσθημα

Ότι είχε σχέση με το συναίσθημα, από τον Ντεκάρτ ακόμη οι ερευνητές είχαν την τάση να το απορρίπτουν βασιζόμενοι στην λογική, παρερμηνεύοντας μάλλον τον Αριστοτέλη! Γι’ αυτό ίσως το ΙQ παρέμεινε τόσο πολύ ως ο μοναδικός δείκτης της ανθρώπινης νοημοσύνης και της καθυστέρησης της αναγνώρισης της σημασίας των συναισθημάτων για την εξέλιξη του ανθρώπου.

Τα συναισθήματα όμως είναι ουσιώδη για την σκέψη των ανθρώπων μια που καθορίζουν μεγάλο μέρος της καθημερινής τους ζωής (και φυσικά η σκέψη για τα συναισθήματα..).

Ο Έρασμος κάποτε έγραψε: «Ο Δίας στοίβαξε πολύ περισσότερο πάθος παρά λογική… έστησε δυό οργισμένους τυράννους απέναντι στη μοναχική δύναμη της Λογικής: τον Θυμό και τον Πόθο… Πόσο μπορεί η Λογική να υπερισχύσει αντιμέτωπη με τις συνδυασμένες δυνάμεις αυτών των δύο, φαίνεται ξεκάθαρα στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων!»

Η αγγλική λέξη για το συναίσθημα είναι emotion (από το λατινικό motere = κινώ) που υπονοεί προτροπή για κίνηση, για δράση. Το συναίσθημα λοιπόν οδηγεί σε πράξεις που ανάλογα με την έκφρασή τους δημιουργούν μιαν αντίδραση. Με νέες μεθόδους διείσδυσης στο σώμα και στον εγκέφαλο οι ερευνητές ανακαλύπτουν όλο και περισσότερο την επίδραση του συναισθήματος στο σώμα και τις λειτουργίες του. Ανακαλύπτουν ξανά το τι προκαλεί ο θυμός στο αίμα – έκρηξη ορμονών, ο φόβος που «παγώνει» το αίμα, η ευτυχία που «δίνει φτερά», η αγάπη που «αγαλλιάζει»…

Στον ανθρώπινο εγκέφαλο αναζητείται η πορεία του συναισθήματος, τα κέντρα που το συνθέτουν, οι δρόμοι που το καθορίζουν. Ο νεοφλοιός είναι η έδρα της σκέψης και ο Τζόζεφ Λεντού, νευροψυχίατρος, στο Νευροεπιστημονικό Κέντρο του Πανεπιστημίου της Ν. Υόρκης, ανακάλυψε ότι η αμυγδαλή παίζει ουσιώδη ρόλο στο συγκινησιακό  εγκέφαλο και εξηγεί πως η αμυγδαλή μπορεί να πάρει τον έλεγχο των πράξεών μας ακόμα και αν ο σκεφτόμενος εγκέφαλος, ο νεοφλοιός, δεν έχει πάρει θέση ακόμη για το θέμα. Πχ ένα οπτικό σήμα πηγαίνει στον θάλαμο και από κει στον νεοφλοιό όπου επεξεργάζεται, απ’ όπου η παλαιότερη θεωρεία λέει ότι μεταβιβάζεται στο μεταιχμιακό εγκέφαλο ο οποίος δίνει την κατάλληλη αντίδραση προς το υπόλοιπο σώμα. Ο Λεντού ανακάλυψε ότι εκτός απ’ αυτή τη διαδρομή ένα ερέθισμα οδηγείται από τον θάλαμο κατ’ ευθείαν στην αμυγδαλή η οποία μπορεί να αντιδράσει στο ερέθισμα πριν από τον νεοφλοιό. Δηλαδή επιτρέπει στην αμυγδαλή να δράσει ακαριαία ενώ ο νεοφλοιός επεξεργάζεται την πληροφορία. Η αμυγδαλή αναβιβάζεται σε αποθήκη της συγκινησιακής γεύσης των γεγονότων!

Στον καταιγισμό των ερευνών – μελετών  αναζητείται ο ρόλος της αμυγδαλής και οι διασυνδέσεις της με τον οπτικό φλοιό που είναι ένα μέρος του βασικού κυκλώματος που βρίσκεται πίσω από την ενσυναίσθηση, ένα πολύ βασικό στοιχείο της συναισθηματικής νοημοσύνης.

Η ενσυναίσθηση, η απόδοση στα ελληνικά της λέξης empathy → στην αγγλική = the power or state of imagining oneself to be another person and so of sharing his ideas and feelings (compare sympathy = the ability to share the feelings of another). H έννοια που έχει στην αγγλική γλώσσα είναι η απόδοση του αρχαίου ελληνικού πάθος (παθείν – πάθημα) → οτιδήποτε συμβαίνει σε κάποιον, πάθημα, συμφορά, δυστύχημα και η πρόθεση εν → έσω, μέσα, αυτός που βρίσκεται μέσα στο πάθημα – σε αντίθεση με την λέξη εμπάθεια στα νέα ελληνικά που σημαίνει την κακία, το μίσος για κάποιον. Και επειδή «οι λέξεις θυμούνται» empathy δηλαδή εν-παθείν → εν-συναίσθηση που είναι η ικανότητα να μπαίνει κάποιος στη θέση του άλλου, να κατανοεί τι συμβαίνει, να μοιράζεται τις ιδέες και τα συναισθήματα των άλλων!

Ο άνθρωπος λοιπόν είναι ένα συναισθηματικό αλλά και λογικό όν. Οι πράξεις του είναι μια συν-κατασκευή λογικής και αισθήματος που συχνά το ένα από τα δύο παίρνει το προβάδισμα. Τα συναισθήματα διαμορφώνουν το άτομο,  την διαπροσωπική δηλαδή συμπεριφορά, όσο και τις αλληλεπιδράσεις µε τον εξωτερικό κόσμο, τις διαπροσωπικές σχέσεις (intrapersonal  και interpersonal behaviour) (Denham, 1998) Παρέχουν πληροφορίες στα ίδια τα άτοµα που τα εκφράζουν και στους άλλους και αντίστοιχα διαμορφώνουν συμπεριφορές. Παίρνουν υπόσταση µέσα από τις διαπροσωπικές σχέσεις και µέσω της επιτήδευσης και επεξεργασίας τους διαμορφώνουν προσδοκίες για τις µελλοντικές διαπροσωπικές επαφές (Denham, 1998).  Τα συναισθήματα κατέχουν δεσπόζουσα θέση στην αλληλεπίδραση µε το περιβάλλον µας. Επιδρούν στην αντιληπτική διαδικασία και οδηγούν σε αλλαγές στη συμπεριφορά,  στην έκφραση του προσώπου και στη στάση του σώµατος. Το συναίσθηµα είναι µια υποκειµενική αντίδραση σε ένα σηµαντικό γεγονός που εκδηλώνεται µέσω φυσιολογικών,  εµπειρικών και συµπεριφορικών αλλαγών.  Προκύπτει µέσα από την αλληλεπίδραση του ατόµου και του γεγονότος,  µέσα από την αποτίµηση του γεγονότος από το άτοµο.  Τα συναισθήματα έχουν εξελικτικό υπόβαθρο και συνδέονται µε το λεγόµενο ΄παλαιό΄ εγκέφαλο,  ως µετεξέλιξη απλούστερων αρχέγονων µορφών θυµικών αντιδράσεων του ανθρώπου σε διάφορες καταστάσεις (κινδύνου κατά βάση). Τα συναισθήματα έχουν αρχέγονο βιολογικό υπόστρωµα,  συνιστούν έναν πανάρχαιο κώδικα κληροδοτηµένο από τους απώτερους προγόνους µάς (Goleman). Βασική ιδιότητα τους είναι η καθολικότητα και η παγκοσμιότητά τους (Sroufe).

 

Προσπάθειες μέτρησης της συναισθηματικής νοημοσύνης

Από το 1985 όπου ένας τελειόφοιτος σ’ ένα κολέγιο εναλλακτικών ελευθέρων τεχνών στις Ηνωμένες Πολιτείες γράφει μια διατριβή στην οποία περιλαμβάνει τον όρο «συναισθηματική νοημοσύνη» και που μάλλον είναι η πρώτη εμφάνιση του όρου. Έκτοτε πλήθος επιστημόνων ασχολήθηκαν με αυτή στη προσπάθεια να την ορίσουν και να εάν ήταν δυνατόν να την μετρήσουν όπως την διαλεκτική νοημοσύνη (intellectual intelligence). Παραθέτουμε τρείς από αυτούς:

Το 1990 εμφανίζεται ξανά ο όρος «συναισθηματική νοημοσύνη» στην αμερικανική Journal of Personality Assessment που δημοσιεύει σε μια σειρά άρθρων την εργασία των Dr John Mayer και Dr Peter Salovey. Οι δύο αυτοί καθηγητές (University of New Hampshire και το Yale) προσπαθούν να αναπτύξουν μια μέθοδο που να μετρά επιστημονικά την ανθρώπινη ικανότητα της κατανόησης των συναισθημάτων και το γιατί μερικοί άνθρωποι είναι καλύτεροι από άλλους στην αναγνώριση των συναισθημάτων τους, στην αντίληψη των συναισθημάτων των άλλων και στη λύση προβλημάτων που αφορούν συναισθήματα. Οι Mayer και Salovey μαζί με τον D. Caruso κατασκεύασαν δυό κλίμακες (τεστ ερωτήσεων κατά τα πρότυπα των γνωστικών έργων) το πρώτο MEIS (Multifactor Emotional Intelligence Scale) και ένα δεύτερο βελτιωμένο Mayer, Salovey, Caruso, Emotional Intelligence, Scale (MSCEIS). Το κάθε τεστ περιλαμβάνει τέσσερις κλίμακες οι οποίες αναφέρονται στη μέτρηση τεσσάρων διαστάσεων που περιγράφει η θεωρεία. Ο εξεταζόμενος παίρνει μια βαθμολογία σε καθεμιά από τις διαστάσεις ικανοτήτων καθώς και μια συνολική που αναφέρεται στη μέτρησης της γενικής συναισθηματικής του νοημοσύνης. Οι κλίμακες αυτές αφορούν την ικανότητα αναγνώρισης συναισθημάτων,  την αφομοίωση του συναισθήματος στον τρόπο σκέψης (δηλαδή πως το άτομο μεταφράζει τα αισθήματα σε συναισθήματα και πως αυτά αλληλεπιδρούν στις γνωστικές λειτουργίες,  την κατανόηση των συναισθημάτων και τελευταία την διαχείρισή τους.

Το 1997 ο Reuven Bar-on, ψυχολόγος, καθηγητής και ερευνητής εργάζεται πάνω στη θεωρία που αφορά τον προσδιορισμό και τη μέτρηση της συναισθηματικής και κοινωνικής νοημοσύνης. Η σύνθετη αυτή έννοια ορίζεται ως «μια σειρά από μη γνωστικές δυνατότητες, ικανότητες και δεξιότητες που επηρεάζουν την ικανότητα κάποιου να αντιμετωπίζει με επιτυχία τις περιβαλλοντικές απαιτήσεις και πιέσεις. Ο Bar-on κατασκεύασε το Emotional Quotient Inventory (EQ-I) όπου μέσα από ένα ερωτηματολόγιο αυτοαναφορών με 133 προτάσεις, το άτομο δείχνει εάν είναι συναισθηματικά ή κοινωνικά ευφυές. Ο τρόπος που μετριέται το EQ-I είναι αρκετά περίπλοκος και περιλαμβάνει υποκλίμακες και διάφορες κατηγορίες ικανοτήτων έως ότου βγεί το τελικό αποτέλεσμα.

Το 1995 ο ψυχολόγος – δημοσιογράφος Daniel Goleman «πετάει το γάντι» στους οπαδούς του IQ  και στη συμβατική αντίληψη περί νοημοσύνης εκδίδοντας ένα βιβλίο με τίτλο «Emotional Intelligence: Why It Can Matter More than IQ» στην ελληνική γλώσσα «Η συναισθηματική νοημοσύνη: γιατί το ΕQ είναι ποιο σημαντικό από το ΙQ;». Με «δανεισμένο» τίτλο και θέμα περιγράφει τα αποτελέσματα των ερευνών πολλών ερευνητών αμερικανών και ευρωπαίων καθώς και δικά του, σχετικά με τη διαπίστωση ότι οι άνθρωποι που έχουν ανεπτυγμένο ΕQ τείνουν να έχουν πιο πετυχημένη ζωή κοινωνικά και προσωπικά, από όσους έχουν υψηλό δείκτη ΙQ γιατί κατανοούν και κατέχουν συναισθηματικές ικανότητες όπως αυτογνωσία, έλεγχο συναισθημάτων, κίνητρα, ενσυναίσθηση και κοινωνική νοημοσύνη. Η συνεργασία του με τον Richard Boyatzis, ερευνητή με πολύχρονη εμπειρία σε θέματα της εργασιακής συμπεριφοράς  αναδεικνύει το Emotional Competence Inventory 360 (ECI 360). Είναι ένα τεστ που χρησιμοποιείται για τη μέτρηση ενός μεγάλου αριθμού συναισθηματικών ικανοτήτων που θεωρείται ότι σχετίζονται με την απόδοση στον εργασιακό χώρο και στηρίζεται σε αναφορές άλλων (όπως συνάδελφοι, προϊστάμενοι, υφιστάμενοι) για την εκτίμηση της συναισθηματικής επάρκειας ενός ατόμου. Το ECI μπορεί ακόμη να χρησιμοποιηθεί για να σκιαγραφήσει το προφίλ συναισθηματικής «επάρκειας» ενός οργανισμού ή μιας επιχείρησης και γι’ αυτό διατίθεται σε διάφορες εκδόσεις για χρήση από επαγγελματικές ομάδες όπως πωλητές, στελέχη επιχειρήσεων, φοιτητές κλπ.

 

Η «άλλη πλευρά» της συναισθηματικής νοημοσύνης

 Αναμφισβήτητα η Σ.Ν. έχει ελκύσει τόσο το μεγάλο ενδιαφέρον του επιστημονικού κόσμου όσο και τη κριτική του, ίσως γιατί τελικά η Σ.Ν. είχε μεγάλη ανταπόκριση στο πλατύ κοινό και βιβλία που την αφορούν έχουν μεγάλη επιτυχία διεθνώς.  Πολλοί υποστηρίζουν ότι ο τρόπος με τον οποίο προσμετράται δεν είναι αξιόπιστος ενώ άλλοι ότι πολλές ερωτήσεις των τεστ αυτών αφορούν το γνωστικό κομμάτι της νοημοσύνης , ότι ο διαχωρισμός μεταξύ της συναισθηματικής και διανοητικής ευφυΐας δεν είναι εφαρμόσιμος και ότι αυτό που ονομάζεται τεστ συναισθηματικής νοημοσύνης είναι τελικά τεστ προσωπικότητας. Ακόμη ότι τα μοντέλα που εφαρμόζονται στα τεστ αυτά αφορούν τις δεξιότητες που έχουν σχέση με τον έλεγχο της πραγματικότητας, την διαχείριση του άγχους, τον έλεγχο των παρορμήσεων και εκτίνονται πιο πέρα από τους όρους συναίσθημα και νοημοσύνη…

Παρ’ όλα αυτά οι πρακτικές εφαρμογές των μοντέλων αυτών της Σ.Ν. όπως διαμορφώθηκαν μέχρι σήμερα καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα εφαρμογών από την εκπαίδευση, την εργασία , στο χώρο της υγείας κλπ. Ακόμη παρατηρώντας  την  πραγματική ανάγκη του ατόμου να κατανοήσει και να διαχειριστεί τα δικά του συναισθήματα αλλά και των άλλων, λεγεώνες «διαχειριστών» σε όλο τον κόσμο  έχουν επιδοθεί σε μια κερδοφόρα «εφαρμογή» της Σ.Ν.: ομάδες, οργανισμοί, μαθήματα, σεμινάρια, συνέδρια και εκπαιδευτικά προγράμματα τώρα αφθονούν, και ορισμένες εταιρείες έχουν αγκαλιάσει την ιδέα τόσο απόλυτα ώστε να προσλαμβάνουν προσωπικό και να προωθούν προϊόντα  με βάση τα αποτελέσματα των τεστ της Ε.Ι.

 

Όμως κάποιος θα αναρωτηθεί:  «εάν κάποιος μπορεί να αναγνωρίσει – κατανοήσει – τα συναισθήματά μου μπορεί και να τα χειραγωγήσει;»

Η αυτογνωσία και η αναγνώριση των δικών μας συναισθημάτων επιφέρει μοιραία και την αναγνώριση των συναισθημάτων των άλλων.  Ένα παράδειγμα από την καθημερινότητα:  Μια γυναίκα αναγνωρίζει στον εαυτό της ότι «ναι, θυμώνω όταν πχ. κάποιος με κοροϊδέψει για κιλά μου» (δηλαδή αναγνωρίζει τον τρόπο με τον οποίο αρχίζει να «φουντώνει» εσωτερικά, να φτάνει στο θυμό και μετά να ξεσπάει και με ποιους τρόπους). Το γεγονός αυτό εμφανίζεται ακαριαία αν ακούσει τη φράση «σήμερα μου φαίνεσαι αλλιώς, πήρες κιλά τελευταία;»!  Αφού το αναγνωρίσει λοιπόν είναι μετά πολύ εύκολο να το «δει» και στον άλλον όταν του πει τα ίδια ακριβώς λόγια..

Και να το προεκτείνουμε: όχι μόνο αναγνωρίζει  το ίδιο συναίσθημα στον άλλον αλλά το διαχειρίζεται έτσι ώστε με τα κατάλληλα λόγια ο άλλος όντως να έχει το ίδιο συναίσθημα ή έτσι ώστε ο άλλος να μην έχει το ίδιο συναίσθημα πχ αντί της προηγούμενης φράσης να πει «τι ωραίος που είσαι σήμερα! Αδυνάτισες..»

Η συναισθηματική νοημοσύνη λοιπόν, έχει και την «σκοτεινή» πλευρά της: η υψηλή συναισθηματική νοημοσύνη δεν σημαίνει ότι οι άνθρωπος θα ενεργήσει με καλοσύνη και συμπόνια προς τους άλλους. Στην πραγματικότητα, η συναισθηματική νοημοσύνη μπορεί να προωθήσει την κακή συμπεριφορά και να χρησιμοποιήσει κάθε τέχνασμα για προσωπικό όφελος ή ακόμη και την χειραγώγηση μαζικά πολλών ανθρώπων ή μιας κοινωνίας (βλέπε Μακιαβέλι).  Και φυσικά όλα τα τεστ μέτρησης της συναισθηματικής  νοημοσύνης θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν και για μετρήσεις συμπεριφοράς ανθρώπων μαζικά ώστε πχ κάποια εταιρεία να προωθήσει το προϊόν της ή ακόμη και επικίνδυνα ως δείκτης τάσεων για ενδεχόμενη πλύση εγκεφάλου!

Δηλαδή όλο περισσότερο η  Σ.Ν. απομακρύνεται από την «ανθρωπιστική της έννοια»: το εν-παθείν με τον συνάνθρωπο δηλαδή την κατανόησή του καθενός από μας και των αισθημάτων-συναισθημάτων, ανεξάρτητα κοινότητας, ομάδας, χώρας, φυλής, κατάστασης κλπ. Αναφέραμε και στην αρχή τα συναισθήματα είναι ίδια για όλους, είναι παγκόσμια!

Οι Μεγάλοι Δάσκαλοι της ανθρωπότητας, προικισμένοι με πολύ υψηλή συναισθηματική και κοινωνική νοημοσύνη, προσέγγισαν το θέμα ο καθένας σύμφωνα με τον χαρακτήρα του:

Ο Αριστοτέλης, στα Ηθικά Νικομάχεια είχε γράψει «ο καθένας μπορεί να θυμώσει, αυτό είναι εύκολο. Αλλά το να θυμώσει κανείς με το σωστό άτομο, στο σωστό βαθμό, στη σωστή στιγμή, για την σωστή αιτία και με το σωστό τρόπο, αυτό δεν είναι καθόλου εύκολο»!

Πριν από αυτόν ο Σωκράτης δίδασκε « της ψυχής επιμελείσθαι» και «επιμαλείσθε εαυτού».

Ο Ιησούς Χριστός δίδασκε το «αγαπάτε αλλήλους» και «αγαπάτε τον πλησίον ως εαυτόν».

Ο Γκάντι ντυνόταν, έτρωγε, έζησε όπως οι άλλοι, αγωνίστηκε για τα δικαιώματα των άλλων και δεν είχε καμία προσωπική περιουσία και αυτά άγγιξαν 40 εκατομμύρια Ινδούς, χωρίς να γνωρίζουμε πόσα εκατομμύρια μη Ινδών «άγγιξε» με τη ζωή του… Αναμφισβήτητα ήταν ένας από τους μεγάλους δασκάλους της ενσυναίσθησης και της συναισθηματικής νοημοσύνης!

Γράφει η Βούλα Δούκα Σπουδάστρια στο Διαδικτυακό Πρόγραμμα Επαγγελματικής Δημοσιογραφίας.

 

 

a-typos.gr