Ο μύθος της όμορφης Δάφνης

Θυγατέρα του ποταμού Πηνειού, η Δάφνη ήταν η αγαπημένη νύφη του Απόλλωνα. Το όνομά της έχει μεγάλη συμβολική αξία. Ο μύθος λέει ότι για να ξεφύγει από τον Απόλλωνα – σημειωτέον ότι ήταν θεός του φωτός με τέλεια κορμοστασιά – και να γλυτώσει από την επίμονη πολιορκία του, παρακάλεσε τον πατέρα της να την μεταμορφώσει. Εκείνος της έκανε το χατίρι και τη μεταμόρφωσε σε δέντρο. Απελπισμένος και μετανιωμένος ο Απόλλωνας καθαγίασε τη δάφνη και την έκανε ιερό φυτό της λατρείας του.

Τα εντυπωσιακότερα χαρακτηριστικά αυτής της γυναικείας προσωπικότητας είναι η αντίσταση απέναντι στον έρωτα, μια αδικαιολόγητη εναντίωση προς το αρσενικό και μια επιμονή στη διατήρηση της παρθενίας. Ο μύθος της ωραίας Δάφνης δείχνει ξεκάθαρα, όχι μόνο το θέμα της μεταμόρφωσης, αλλά και το πώς μια υπερβάλλουσα προσκόλληση στα προσωπικά ιδεώδη ή ο φόβος για νέες εμπειρίες ανακόπτουν την ψυχολογική μεταμόρφωση. Η βούληση της Δάφνης να παραμείνει παρθένα αποτελεί το κυριότερο χαρακτηριστικό της και μου θυμίζει τα όσα γράφει ο M. Chebel στο βιβλίο του La cultura dell’ harem, που εκδόθηκε στο Torino από τις εκδόσεις Bollati Boringhieri το 2000, στη σελίδα 73: «Παντού και πάντοτε η γυναικεία παρθενία έχει μυστήρια επίδραση στον άντρα: αντικείμενο φόβου και επιθυμίας, επιβλήθηκε στο σύστημα της συλλογικής απεικόνισης ως μία ιδιαίτερη κατηγορία θηλυκού. Σε ορισμένες περιοχές είναι το σύμβολο της γονιμότητας και της συμβίας, πράγμα που εξηγεί τις πολλές μορφές λατρείας της. Σε άλλες πάλι είναι η γενεσιουργός αιτία της καχυποψίας που επέβαλε την τέλεση ανάλογων τελετών κάθαρσης […] Σε πνευματικό επίπεδο θυμίζουμε ότι η ιστορία του χριστιανισμού βασίζεται στο δόγμα της Άσπιλης Σύλληψης, σε μια συγκεκριμένη ιδέα, στη θεϊκή διάσταση της παρθενίας.» Η ποιητική και ιστορική ανάπλαση της προσωπικότητας της Δάφνης παρήγαγε μια εκπληκτική πολυμορφία εκδοχών της ιστορίας. Η πιο πλούσια, πάντως, και αναλυτική εκδοχή εμφανίζεται στο πρώτο βιβλίο των Μεταμορφώσεων του Οβιδίου. Το σημαντικότερο σημείο είναι ότι για να σωθεί η Δάφνη πρέπει να μεταμορφωθεί σε φυτό. Από ψυχολογικής άποψης, κατά την γνώμη μου, αυτό συμβολίζει την αναγκαιότητα του ατόμου να αναδιπλώνεται στον εαυτό του. Μια εμπειρία που έχουμε σαν άνθρωποι και εκφράζεται με την ανάγκη να μένουμε μόνοι για ένα διάστημα και να διεισδύουμε στον εσωτερικό μας κόσμο. Γινόμαστε σαν τα φυτά ή σαν αναχωρητές που αναζητούν τη βαθιά τους αλήθεια στην έρημο. Σε αυτήν την κατάσταση της μοναξιάς συνομιλούμε υποχρεωτικά με τον εαυτό μας και παρακινούμαστε από εικόνες του ασυνειδήτου. Αυτό είναι πολύ σημαντικό, που για πρώτη φορά μας επιτρέπει να κατανοούμε κάποια πράγματα μόνο που η μοναξιά και η συναναστροφή με τον εσωτερικό κόσμο τρομάζουν, γι’ αυτό και οι άνθρωποι αποφεύγουμε την απομόνωση. Η μεγάλη κοινωνική δραστηριότητα, η διαρκής συναναστροφή με κόσμο, τα πολυσύχναστα μέρη, τα μπαράκια, η έξοδος με φίλους, όλα είναι μέθοδοι, νομίζω, να αποφεύγουμε τον διάλογο με τον εαυτό μας και να μην ερχόμαστε αντιμέτωποι με το ασυνείδητό μας.

Δεν αντέχουμε, έχω την άποψη, την μοναξιά και κάνουμε ό,τι μπορούμε για να κουραστούμε με τη φασαρία και τον συνωστισμό και να πέσουμε για ύπνο. Η συνεχής αναζήτηση του ύπνου φανερώνει την ανάγκη να αποχωριζόμαστε απότομα τη ζωή, χωρίς να αφήνουμε περιθώρια για σκέψεις. Η υπερβολική δουλειά λειτουργεί επίσης σαν ναρκωτικό που βοηθά να μην σκεφτόμαστε, και τέτοια παραδείγματα έχει ο καθένας μας άπειρα. Ο άνθρωπος φοβάται την μοναξιά και την περισυλλογή διότι του δίνουν την ευκαιρία να σκέφτεται, μια ευκαιρία που μένει ανεκμετάλλευτη παρότι είναι σπουδαία, διότι όπως και ο Σαίξπηρ τονίζει στο έργο του Ιούλιος Καίσαρ ( Ι,2) «ο σκεπτόμενος άνθρωπος είναι ένας επικίνδυνος άνθρωπος». Με την αυτοσυγκέντρωση ο άνθρωπος έχει την δυνατότητα να ανακαλύψει και να κατανοήσει την βαθύτερη αλήθεια του. Εκείνος που συλλογίζεται, που διεισδύει στον εαυτό του, αποκτά μια μορφή συνειδητοποίησης, αλλά δεν είμαστε όλοι έτοιμοι γι αυτό. Η ενσυνείδητη γνώση που αποκτά η Δάφνη με την αναδίπλωση στον εαυτό της είναι αντίστοιχη με εκείνη την αναδίπλωση της Ψυχής από την ώρα που αποφασίζει να δει το πρόσωπο του Έρωτα (αναφέρομαι στον μύθο Έρως και Ψυχή, που ιστόρησε ο Απουλήιος στο έργο του «Μεταμορφώσεις») Η αυτογνωσία μας επιτρέπει να αξιοποιήσουμε σωστά τον εαυτό μας ξέροντας τα ελαττώματα και τα προτερήματα του. Είναι το τέλος μιας διαδρομής γεμάτης εμπόδια. Ένας από τους πολλούς πιθανούς δρόμους προς τη συνειδητοποίηση είναι και η ψυχοθεραπεία, η οποία μας βοηθά να κοιτάξουμε κατάματα τα τέρατα μέσα μας, εκείνα που μπορούν να παρέμβουν στη θεραπεία αν δεν τα γνωρίζουμε. Μόνο μαθαίνοντας τα φαντάσματά μας μπορούμε να τα ελέγχουμε και να μην επιτρέπουμε να μας κυβερνούν. Επιστρέφοντας στον μύθο της μεταμορφωμένης Δάφνης με προβληματίζει ένα ζήτημα. Το φυτό ζει και τρέφεται από το ριζικό του σύστημα και όσο πιο βαθιές είναι οι ρίζες του τόσο περισσότερες πιθανότητες έχει να επιβιώσει. Έτσι και ο άνθρωπος, όσο περισσότερο εργάζεται με τον εαυτό του τόσο πιο βαθιές ρίζες αποκτά. Για να φτάσει κάποιος στην αυτογνωσία είναι ανάγκη να βυθιστεί στις εσωτερικές του διαστάσεις. Στο ασυνείδητο είναι κρυμμένα τα σημαντικότερα αποθέματα και οι ρίζες μας πρέπει να είναι βαθιές, όπως εκείνες των φυτών. Ο Jung παρατηρεί: « πρόβλημα σημαίνει αμφιβολία, αβεβαιότητα, πιθανότητα πολλών διαδρομών.[ … ] Το πρόβλημα μας οδηγεί σε μια μοναξιά η οποία δεν έχει μάνα και πατέρα, σε μια εγκατάλειψη δίχως τη φύση για στήριγμα όπου μένουμε ολομόναχοι με τη συνείδησή μας. Αυτή η θυσία αποτελεί ταυτόχρονα και τη δυνατότητα διερεύνησης της συνείδησης, παραδοχή του καθήκοντος να αποχαιρετήσουμε οριστικά ό,τι απέμεινε μέσα μας από το παιδικό και ενστικτώδες ασυνείδητο» [ Saggio di interpretazione psicologica del dogma della Trinita, στο έργο Opere, τόμος XI, σελίδα 173, Torino, Boringhieri 1979] Ο άνθρωπος αποσπάται, συνήθως, από τα πραγματικά του σοβαρά ζητήματα και μόνο σε στιγμές μοναξιάς να προβληματίζεται για τον εαυτό του και για την ουσία της ύπαρξης του. Η μοναξιά έχει πρωταρχική σημασία για την ανάπτυξή μας, καθώς μας εξαναγκάζει να έρθουμε σε ουσιαστική επαφή με τον εαυτό μας δίχως τη συνδρομή των άλλων. Το ίδιο, ενδεχομένως, να συμβαίνει και με την κατάθλιψη, η οποία μας αναγκάζει να αντιμετωπίζουμε ευθέως και δίχως υπεκφυγές τον εαυτό μας. Η κατάθλιψη φέρνει τον άνθρωπο σε πολύ αλγεινή κατάσταση, αλλά συγχρόνως τον βοηθά να δει και να καταλάβει πράγματα που διαφορετικά θα ήταν δύσκολο, αν όχι ακατόρθωτο, να προσεγγίσει. Όταν κλεινόμαστε στον εαυτό μας κατανοούμε πράγματα που ως τότε μας ήτανε ακατανόητα. Αυτή η δυνατότητα ίσως να είναι και το προοίμιο της δικής μας μεταμόρφωσης.

Η ιστορία της πανέμορφης Δάφνης είναι πολύ ενδεικτική. Η μεταμόρφωση που υφίσταται η Δάφνη είναι απαραίτητη από ψυχολογικής άποψης για το θηλυκό και ισοδυναμεί με τη βιολογική μεταβολή της γυναίκας. Το πρόβλημα της είναι ο διαρκής πόλεμος με το αρσενικό. Μεταμορφώνεται σε «δάφνη» για να γλυτώσει από τον Απόλλωνα, ο οποίος γοητευμένος από την ομορφιά της την φλερτάρει, προσπαθεί να την προσεγγίσει αλλά εκείνη τον αποκρούει. Γιατί συμπεριφέρεται έτσι; Τι να κρύβεται πίσω από τη στάση αυτής της γυναίκας αλλά και των γυναικών εκείνων που δεν ενδίδουν ποτέ στους πολιορκητές τους; Με την μεταμόρφωση της η Δάφνη καταφέρνει να αποφύγει το αρσενικό και, κατά συνέπεια, να ξεφύγει από μια πολύ σημαντική στιγμή της ζωής της. Γιατί όμως αυτή η εναντίωση; Η άποψή μου είναι πως με την εναντίωσή του αυτή προς το άλλο φύλο συμβαίνουν 2 γεγονότα: είτε περιφρόνηση προς όσα δεν μπορεί να έχει, είτε υφέρπει ο φόβος της συνάντησης. Η βαθιά ριζωμένη άρνηση προς το άλλο φύλο έχει τη βάση της σε μια ιδιαίτερη συμπεριφορά του συγκεκριμένου ανθρώπου που θέλει να είναι «απόρθητος». Τότε κάθε μορφή σχέσης μεταξύ αρσενικού και θηλυκού βιώνεται σαν πολεμική σύγκρουση. Ακόμη και η αντίστοιχη φρασεολογία παραπέμπει σε πολεμική ορολογία: πολιορκία, κατάκτηση! Φράσεις όπως «είσαι δική/ ος μου», «τελικά έπεσε» εκφράζουν πολεμοχαρή διάθεση απέναντι στον άλλον. Η Δάφνη, στο θέμα μας, προσελκύει με την ομορφιά της αλλά αρνείται όποιον πιαστεί στο δίχτυα της. Αυτό ξεκινάει από την ανάγκη κατάκτησης του άλλου ο οποίος μετά από αυτό δεν έχει καμιά χρησιμότητα. Αυτό το πρόβλημα οφείλεται στην ανάγκη που έχει ο συγκεκριμένος άνθρωπος να επιβεβαιώνει διαρκώς την ικανότητά του να γοητεύει. Ο άλλος/η τον απασχολεί μόνον ως στόχος που όταν κατακτηθεί παύει να έχει ενδιαφέρον. Είναι σαφές ότι τέτοιες δυναμικές βασίζονται σε έντονο αίσθημα κατωτερότητας. Αυτή η ανάγκη κατάκτησης του άλλου μπορεί να θεωρηθεί καθαρά «νευρωτική» και ως τέτοια δεν πρόκειται να ικανοποιηθεί ποτέ. Το σημαντικό για τους ανθρώπους με αυτά τα χαρακτηριστικά είναι να τους ερωτεύονται οι άλλοι κι όλα τα άλλα δεν έχουν καμιά σημασία. Πρόκειται για το ιδιαίτερο γνώρισμα του ναρκισσισμού. Επί του θέματος αυτού ο Freud κάνει μια μοναδική προσέγγιση αποδίδοντας στη γυναίκα νάρκισσο «τεράστια σημασία για την ερωτική ζωή του ανθρωπίνου γένους» [Ιntroduzione al narcisimo, στο συνολικό έργο Opere, τόμος VII, σελ. 459, Torino ]. Ο ναρκισσισμός, που στο θηλυκό εμφανίζεται υποφερτός, στο αρσενικό είναι αντιπαθητικός και δυσάρεστος. Το στοιχείο πάντως που παρουσιάζει ενδιαφέρον σ’ αυτές τις προσωπικότητες είναι ο φόβος για τη σχέση. Ολόκληρη η περιπέτεια της Δάφνης ξεκινάει από τον φόβο, αυτόν που ενδεχομένως να είναι και δικός μας. Στην πραγματικότητα όλοι φοβόμαστε το ενδεχόμενο να ανακαλύψουμε και να επισκεφτούμε άλλους κόσμους, ξένους και άγνωστους. Όμως η έλξη προς το αντίθετο φύλο, κυρίως, και σε ειδικές περιπτώσεις, προς το ίδιο φύλο, μας βοηθά ευτυχώς να ξεπεράσουμε τους φόβους μας και να τολμούμε τη συνάντηση με τον άλλον παρά τους δισταγμούς μας. Πριν λίγο καιρό το προξενιό ήταν κυρίαρχο και οι γάμοι ήταν σχεδιασμένοι, [όχι τώρα πως πολλοί δεν είναι!!] προγραμματισμένοι και παρούσα ήταν η επιθυμία για έναν «καλό γάμο» που σημαίνει υλικό συμφέρον από το ένα μέρος και από το άλλο δικαιολογεί και τη συμβίωση δύο ανθρώπων, αφού ο φόβος της σχέσης φοβίζει. Η Δάφνη καταφεύγει σε τέχνασμα προκειμένου να αποφύγει τον φόβο και αυτό είναι η μεταμόρφωσή της σε φυτό, χάνει έτσι τα χαρακτηριστικά που την έκαναν ποθητή και ενδιαφέρουσα στα μάτια του Απόλλωνα. Όταν το θετικό συναίσθημα απουσιάζει τότε γεννιέται το αρνητικό του φόβου και ο άλλος καθίσταται εχθρός. Ενώ στην αντίθετη περίπτωση η αγάπη προδίδει στον άλλον άνθρωπο καινούργια μορφή η οποία ενεργοποιείται από τούς μηχανισμούς προβολής. Δεν έχει νόημα να αναρωτιόμαστε για τους λόγους που κάνουν δύο ανθρώπους να σμίγουν, διότι απ’ έξω δεν είναι ορατό το παιχνίδι των προβολών και μεταμορφώσεων επί του οποίου βασίζεται μια σχέση. Η Δάφνη που δεν αντέχει να ζήσει μια σχέση με τον Απόλλωνα ζητάει να μεταμορφωθεί σε φυτό. Μεταμορφώνεται για να απαλλαγεί από τα εξωτερικά της χαρακτηριστικά. Η Δάφνη διαθέτει την εξαίσια δυνατότητα να μεταμορφωθεί, αλλά αυτό δεν ισχύει στον πραγματικό κόσμο. Οι άνθρωποι για να αλλάξουν τα εξωτερικά τους χαρακτηριστικά και να γίνουν αγνώριστοι καταφεύγουν είτε στην ανορεξία είτε στην βουλιμία. Το μόνο αντίδοτο είναι η έκφραση αγάπης. Όταν ένας άνθρωπος πάσχει είτε από βουλιμία είτε από ανορεξία και νιώσει ότι τον αγαπούν και τον θέλουν, παίρνει το μήνυμα ότι η εξωτερική εμφάνιση δεν μετράει και μπορεί να είναι αποδεκτός και αγαπημένος όποια εικόνα και αν παρουσιάζει. Το δέντρο δάφνη, στο οποίο μεταμορφώθηκε η Δάφνη για να αποφύγει τον Απόλλωνα, είναι σύμβολο αιώνιας νεότητας και συνώνυμο της αθανασίας. Έχουμε τόσο ανάγκη να παραμένουμε νέοι και προστατευμένοι. Το ζήτημα όμως είναι σαφές: το άτομο που δεν μεγαλώνει έχει ανάγκη από έναν ομφάλιο λώρο, δηλαδή από κάποιον που να του παρέχει προστασία. Δεν αρκεί, επομένως, ενήλικες όντες να απομακρυνθούμε απλώς από το πατρικό μας σπίτι και το παιδικό μας δωμάτιο, αλλά να κατανοήσουμε ότι η ζωή βρίσκεται αλλού και όχι στο πλάι του πατέρα ή της μάνας. Οι άνθρωποι που δεν κόβουν, όντας ενήλικες, τον ομφάλιο λώρο με τους γονείς , είναι σαν τους σπόρους που δεν μεταφέρονται από τον αέρα σε άλλο μέρος και πέφτουν κάτω από το φυτό που τους παρήγαγε. Το ίδιο ισχύει με τους ανθρώπους που ευδοκιμούν και αναπτύσσονται σε άλλους τόπους με άλλα πρόσωπα και νέες σχέσεις.

«Ο μύθος της ωραίας Δάφνης»

Ένα υπέροχο άρθρο από τον Παναγιώτη Κ. Δαμάσκο Ph. D

psycho-logia.gr